Artyści

20 lutego 1882: Eliasz rodzi się jako syn jubilera Filipa i Hannahy Nadelman, w burżuazyjnej rodzinie zasymilowanych Żydów. Składała się ona z profesjonalnych artystów i muzyków. W domu mówi się i pisze po polsku. Jego rodzina mieszka przy ulicy Marszałkowskiej 143 w centrum Warszawy.

 

1899: Nadelman zostaje absolwentem warszawskiego gimnazjum i liceum sztuk wyzwolonych, a następnie wstępuje do szkoły rysunku Wojciecha Gersona - głównej warszawskiej uczelni artystycznej, ucząc się u Adama Badowskiego i Jana Kauzika.

 

1902: Wyjeżdża do Krakowa, aby zapisać się do Szkoły Sztuk Pięknych, najnowocześniejszej polskiej uczelni artystycznej, ale po dwóch dniach wraca do Warszawy. Na wystawie w warszawskim salonie Krywulta prezentuje duży rysunek satyryczny Parada modernizmu, przedstawiający artystów i innych studentów Akademii Sztuki. Praca powstała we współpracy z kolegą ze studiów Witoldem Wojtkiewiczem.

 

1904: Na początku roku Nadelman, podobnie jak wielu artystów z Europy Wschodniej, wyjeżdża na studia do Monachium. Tam ma kontakt z najlepszymi przykładami rzeźby starożytnej w Gliptotece, zbiorami sztuki ludowej i lalek w Bawarskim Muzeum Narodowym. Według wszelkiego prawdopodobieństwa również z dziełem i ideami Adolfa von Hildebranda (1847-1921), który w 1893 roku opublikował „Das Problem der Form in der Bildenden Kunst" („Problem formy w malarstwie i rzeźbie"). Hildebrand, znacząca osobowość ówczesnego Monachium, był zwolennikiem porządku, struktury i przejrzystości w rzeźbie. Podziwiał klasyczną starożytność i rozwijał ideę rzeźby jako formy posiadającej czysty profil i sylwetkę lub wyraźne, charakterystyczne kształty płaskorzeźby.

 

W tym samym roku przeprowadza się do Paryża po zdobyciu nagrody w konkursie na rysunek upamiętniający Fryderyka Chopina, ufundowanej przez paryskie pismo „Sztuka".

 

1905-1909 Poznaje braci Natanson, Tadeusza i Aleksandera, założycieli czasopisma „La Revue Blanche", jego pierwszych kolekcjonerów. Zaprzyjaźnia się z Gertrudą Stein i jej bratem Leo, którzy również zaczynają kupować jego prace. Przynajmniej jedna z jego rzeźb, gips przedstawiający nagą kobietę, jest wystawiona w ich domu przy rue de Fleurus.

 

1907: Wystawia dwie rzeźby — Dziewczyna i Głowa dziewczyny — oraz cztery rysunki w Salonie Niezależnych w Paryżu.

 

1908: Wydana zostaje pośmiertnie publikacja „La Morale des Lignes" („Moralność linii") autorstwa Mieczysława Golberga (1868-1907), urodzonego w Polsce paryskiego pisarza filozoficznego, politycznego i artystycznego. Książka jest traktatem estetycznym wychwalającym siłę linii w sztukach plastycznych, zwłaszcza w opisie krzywizn i kątów. Golberg był popularny wśród zagranicznych artystów na Montparnasse, a jego teorie wywarły duży wpływ na Nadelmana.

 

26 kwietnia – 8 maja 1909: W Galerie Druet w Paryżu ma miejsce pierwsza zakrojona na dużą skalę jego indywidualna wystawa gipsów i rysunków o klasycznym i eksperymentalnym charakterze. Leo Stein kupuje dużą grupę rysunków. Poeta i krytyk sztuki Guillaume Apollinaire pisze później o wystawie Nadelmana, że „wpłynęła ona na niektórych z naszych bardzo ważnych młodych malarzy". Ma na myśli to, że fasetowana głowa gipsowa autorstwa Nadelmana przypomina nieco Głowę Fernandy Picassa, którą ten wykonał kilka miesięcy po tym jak odwiedził pracownie Polaka.

 

Październik 1909: Alfred Stieglitz publikuje w „Camera Work" manifest artysty, w którym pisze: „Temat każdej pracy jest dla mnie niczym innym jak pretekstem do tworzenia znaczącej formy, relacji form tworzących nowe życie, ale nie mających nic wspólnego z życiem w naturze.... "

 

Kwiecień 1911: Wystawa w Paterson Gallery w Londynie. Wszytskie prezentowane na niej prace, w tym uproszczone, neoklasyczne głowy z marmuru i brązu kupuje w całości urodzona w Polsce potentatka kosmetyczna, Helena Rubinstein. Nadelman wykonuje również płaskorzeźby do jej londyńskiego domu.

 

Luty 1912: Podczas wykładu w Galerie Bernheim-Jeune wdaje się w bójkę z włoskim futurystą F. T. Marinettim, opowiadającym się za zniszczeniem sztuki z przeszłości.

 

Maj–czerwiec 1912: Wystawa w Barcelonie w Galerii Jose Dalmau z innymi członkami paryskiego Towarzystwa Artystów Polskich. Wśród artystów, z którymi wystawia swoje prace, są: Leopold Gottlieb, Mela Muter i Józef Pankiewicz.

 

Styczeń 1913 : Bierze udział w pierwszej wystawie sztuki Towarzystwa Artystów Polskich w Paryżu, gdzie wygłasza wykład na temat tendencji w sztuce współczesnej.

 

Luty 1913: Prezentuje dwanaście rysunków i dwie rzeźby — gipsową głowę mężczyzny i gipsowy akt kobiecy na Armory Show w Nowym Jorku.

 

Luty 1913: Bierze udział w wystawie "Die neue Kunst" w Galerie Miethke w Wiedniu, wraz z Pablem Picassem, Vincentem van Goghiem i Paulem Cezannem.

 

26 maja – 7 czerwca 1913: W Galerie Druet odbywa się jego indywidualna „Wystawa Sztuki Plastycznej". Wśród nabywców są kolekcjonerzy polskiego pochodzenia, bracia Wolko (Wilhelm) i Aleksander Gartenberg.

 

1914: Francuski poeta i krytyk sztuki André Salmon publikuje w „L'Art Décoratif" artykuł o Nadelmanie. „Oto ktoś w równym stopniu odsunięty od Akademii, od realizmu i od mdłego symbolizmu. Oto tak, Nadelman jest połączony z Grekami, aby być przygotowanym na nowe rozwiązania".

 

Zaś Apollinaire wspomina gipsy Nadelmana przedstawiające mężczyznę w cylindrze i meloniku: „Dwie gipsowe głowy Nadelmana, przedstawiające dwóch współczesnych młodych mężczyzn, jeden w cylindrze, drugi w meloniku, są pierwszymi pracami, w których kawałek nowoczesnej odzieży został potraktowany w sposób artystyczny".

 

8 maja – 20 czerwca 1914: Trzy rysunki Nadelmana pokazywane są w Londynie na wystawie w Whitechapel Gallery, pt.: Twentieth-Century Art: A Review of Modern Movements. Jego prace wiszą obok Davida Bomberga, Mojżesza Kislinga, Marka Gertlera, Horacego Brodzkiego, Julesa Pascina i Amedeo Modiglianiego.

 

1914: Tworzy portfolio składające się z około pięćdziesięciu wersji graficznych rysunków wykonanych od 1905 roku, które nazywa Vers l'Unité plastique.

 

1914: Nadelman pracuje przez dwa miesiące w Londynie, prawdopodobnie za pośrednictwem Heleny Rubinstein, która namawia go wyjazdu do Stanów Zjednoczonych. 24 października wypływa z Southampton na Lusitanii, aby dotrzeć do Nowego Jorku 31 października.

 

29 grudnia 1914: Przebywając w Nowym Jorku, pisze list do swojego przyjaciela, pisarza, dyplomaty i doradcy artystycznego Henri-Pierre'a Roche'a w Paryżu: „Chciałbym jak najszybciej wyjechać, bo wcale nie lubię Ameryki. Nic nie jest tu cenione ponad pieniądze. To kraj blefów i snobów, a do tego niecywilizowanych (dziwnych). Wszystko jest bez gracji i brutalne. Jak daleko są od Europy! Nie wiem jak wyrazić, jak bardzo chciałbym znów zobaczyć Paryż!".

 

1915: Poznaje Johna Weichsela, urodzonego w Polsce naukowca, krytyka sztuki i założyciela People's Art Guild, luźnego stowarzyszenia składającego się w dużej mierze z żydowskich artystów imigrantów, którzy wspierają się nawzajem i tworzą alternatywę dla standardowych dróg wejścia w świat sztuki. Weichsel pisze do sierpniowego numeru „East and West" czterostronicowy artykuł o Nadelmanie - pierwszy, który ukazał się w Stanach Zjednoczonych.

 

8 grudnia 1915 – 19 stycznia 1916: Ekspozycja w Photo-Secession „291" Gallery prowadzonej przez Stieglitza. Wystawa obejmuje: gipsową rzeźbę Man in the Open Air - stylizowanego mężczyznę w meloniku opartego o minimalistyczne drzewo; dużego gipsowego konia; płaskorzeźby z gipsu i brązu; małe głowy oraz figurki z brązu i marmuru; a także rysunki. Z tej okazji Stieglitz pisze w liście do Weichsela: „Dzisiaj otwiera się wystawa Nadelmana. Jest bardzo piękna. I bardzo się cieszę, że Nadelman dał mi przywilej [sic!] pokazania swojej pracy..." Henry McBride publikuje pierwszą ze swoich ciągłych pozytywnych recenzji w „New York Sun", mówiąc, że to, co Nadelman pokaże „powinno zostać obejrzane".

 

1917: Otwiera studio przy 6 East Forty-sixth Street.

 

Luty 1917 : Nadelman ma wielką wystawę w galerii Scott & Fowles. Galerii, która pokazała Paula Manshipa, a także takich artystów jak: John Singer Sargent, Augustus John, Auguste Rodin, Édouard Manet, Jacob Epstein i Maxfield Parrish.

 

Marzec 1918: Prezentuje gipsową rzeźbę na Indigenous Art Exhibition w Whitney Studio Club. Wykonana w klubie rzeźba Drzewo życia przedstawia zakochaną parę (on w cylindrze), siedzącą na ławce pod drzewem.

 

1918: Zaprzyjaźnia się z artystami Florence i Konradem Cramerami. Utrzymuje kontakty towarzyskie z kręgiem rodziny Stettheimer – skupiającym się wokół sióstr Carrie, Florine i Ettie – w skład którego wchodzą Carl van Vechten i jego żona, Fania Marinoff, Marcel Duchamp, Marie i Albert Sterner, Christian Brinton, Henry McBride i inni. Nadelman i Ettie Stettheimer burzliwie flirtują.

 

27 października – 8 listopada 1919: Wystawa indywidualna w Galerii M. Knoedlera.

 

Grudzień 1919: Ślub z Violą Flannery, urodzoną w Nowym Jorku wdową po prawniku Josephie Flannerym.

 

1920: Z pomocą Henri-Pierre'a Roche'a i prawnika udaje się wynegocjować zwrot dzieł o objętości czterech skrzyń, które leżą w jego studio od czasu jego wyjazdu z Paryża. W zestawie jest piętnaście gipsów, form, linorytów i drzeworytów. Odkupuje prace od Galerie Druet i Paterson's w Londynie.

 

Wśród artystów, z którymi utrzymuje kontakt od lat są: Jan i Maria Rubczak, piszący w pilnych potrzebach; Leopold Gottlieb, przesyłający korespondencję z Berlina; Szymon Mondzain (ten kontaktuje się z Nadelmanem przy okazji własnej wystawy w Chicago i przynosi mu książkę Andre Salmona zawierającą prace rzeźbiarza). Nadelman podtrzymuje relacje również ze swoim byłym kolekcjonerem Wolko Gartenbergiem, który przeżywa ciężkie czasy w Berlinie. Odwiedza on Nadelmanów na początku II wojny światowej uciekając z rodziną do Meksyku.

 

1921: Na początku roku Nadelmanowie wynajmują posiadłość Delafield w Riverdale nad rzeką Hudson, na północ od Nowego Jorku. Kupują dom przy 6 East 93rd Street, który jest wyremontowany i ma windę oraz, na ostatnim piętrze, studio, a także Alderbrook, letnią posiadłość „w nawiasie rzeki Hudson" i otaczającą ją ziemię z widokiem na Hudson.

 

1921: E. Weyhe publikuje Vers la Beauté Plastique Nadelmana, wznowienie paryskiej teki Vers l'Unite Plastique zawierającej 32 graficzne wersje rysunków artysty. Wykorzystane zostają te same płyty cynkowe. W przedmowie do książki Nadelman pisze: „Te rysunki, wykonane szesnaście lat temu, całkowicie zrewolucjonizowały sztukę naszych czasów... Kubizm był tylko imitacją abstrakcyjnych form tych rysunków, i nie osiągnęły swojego plastycznego znaczenia..."

 

29 lipca 1922: Rodzi się syn Nadelmanów. Początkowo nosi imię Elie Jagiełło, na cześć polskich królów, ale trzy lata później jego imię zostaje prawnie zmienione na Elie Jan.

 

1922: Nadelmanowi zostaje poświęcony nr. 6 tomu w serii Younger Artists, pod redakcją Williama Murrella. Książka zawiera kolorowe fotografie malowanych rzeźb z drewna wykonanych na podstawie gipsów z 1919 roku.

 

1926: Edith Halpert pokazuje drewnianego Siedzącego mężczyznę i Siedzącą kobietę Nadelmana w swojej śródmiejskiej przestrzeni wystawowej Our Gallery, której ulotka reklamowa stwierdza, że jest przeznaczona „dla tych, którzy interesują się sztuką nowoczesną, ale onieśmielają ich galerie przy Piątej Alei".

 

28 listopada 1926: Otwarcie Muzeum Sztuki Ludowej i Chłopskiej Nadelmanów w specjalnym budynku przeznaczonym na jego siedzibę w posiadłości Riverdale. Muzeum zawiera lub będzie zawierać ponad dziesięć tysięcy obiektów, w tym ceramikę, wyroby metalowe, tekstylia, całe sklepy aptekarskie, wczesne pojazdy, nakrycia głowy i kostiumy, lalki, zabawki, gry, obrazy, figurki statków, sklepy z cygarami i inne figurki z drewna, narzędzia, meble, sprzęt przeciwpożarowy i nie tylko — z Europy i Stanów Zjednoczonych.

 

31 stycznia – 12 lutego 1927: Wystawa w Knoedler, na którym prezentowane są niemal naturalnej wielkości figury galvano-plastique (tynk pokryty metalem) przedstawiające tancerzy i cyrkowców. Florine Stettheimer pisze do Nadelmana, że jest „zachwycona" jego damami z cyrku.

 

1927: Nadelman otrzymuje obywatelstwo amerykańskie.

 

12 grudnia 1927: Artysta projektuje dekorację wapiennego fryzu na fasadę Fuller Building, zbudowanego przez architektów Walkera i Gilette przy 41 East 57th Street w Nowym Jorku – pierwszą w tym mieście w stylu art deco.

 

1929: Rozpoczyna pracę w terakocie.

 

1934: Pracuje nad zamówieniami zdobniczymi i architektonicznymi na Long Island, w tym kamienną figurą tańczącą do ogrodu Williama Goadby'ego Loewa w Old Westbury i brązowymi jeleniami dla posiadłości Myron Taylor w Locust Valley.

 

1937: Abby Aldrich Rockefeller kupuje od Nadelmanów różne przedmioty sztuki ludowej, które obecnie znajdują się w muzeum sztuki ludowej w Colonial Williamsburg.

 

1943-45 Regularnie koresponduje ze swoim synem Janem w armii amerykańskiej w Europie.

 

1944-1946 Uczy rzeźby i rysunku jako wolontariusz w oddziale terapii zajęciowej Szpitala Weteranów w Bronksie.

 

1945: Zaczyna otrzymywać wiadomości o śmierci bliskich od niewielu ocalałych wśród jego rodziny w Polsce.

 

28 grudnia 1946: Nadelman odbiera sobie życie w Alderbrook. Po jego śmierci w pracowni znajdują się setki małych figurek z gipsu, terakoty i papier mâché – prac z lat trzydziestych i czterdziestych – które nigdy nie były wystawiane. Nadelman powiedział swojej pasierbicy Aileen, że mają służyć jako rzeźby do przeciętnych domów w umiarkowanych cenach. Niedługo przed śmiercią powiedział Violi, że czuje, iż osiągnął swoje cele jako artysta.

 

Dwa lata później nowojorskie Museum of Moden Art zorganizowało wystawę retrospektywną jego prac.

 

(Opracowany na podstawie życiorysu autorstwa Cynthii Nadelman).